طرح انتقال پایتخت؛ آیا تهران به سرنوشت تلخ اصفهان دچار می شود؟/ داستان اصفهان؛ چگونه پاریس ایران در آتش فراموشی سوخت؟

به گزارش خبر ساز، اظهارات اخیر رئیس جمهور درباره انتقال پایتخت باعث شده بار دیگر همه درباره این موضوع صحبت کنند ( اینجا بخوانید). این چندمین بار در سال های اخیر است که طرح انتقال پایتخت مطرح می شود. انبوه جمعیت در تهران، تراکم ساختمانی بالا، زیرساخت های نامناسب، کمبود منابع و ... از مهم ترین عللی هستند که باعث شده اند مساله تغییر پایتخت مطرح شود.

هنوز معلوم نیست طرح انتقال پایتخت اجرایی شود. انتقال پایتخت به شدت پرهزینه و پردردسر است. با این حال، در صورت اجرا شدن این طرح، تغییرات اجتماعی وسیعی در تهران به وجود خواهد آمد. به مناسبت مطرح شدن چند باره موضوع انتقال پایتخت، قصد داریم به مورد مشابهی که در مورد اصفهان پیش آمد اشاره کنیم. اگرچه اصفهان امروز یکی از بزرگترین و مدرن ترین شهرهای ایران است اما روزگاری که پایتخت ایران بود، یکی از زیباترین شهرهای جهان به حساب می آمد. با این حال، تغییر پایتخت باعث شد این شهر حوادث غیرمترقبه و گاه تلخی را تجربه کند.

اصفهان؛ شهری که نگین آسیا شد

اصفهان در دوره شاه عباس اول صفوی (در سال 1597 میلادی) به عنوان پایتخت جدید ایران برگزیده شد. شاه عباس پایتخت خود را از قزوین به اصفهان انتقال داد تا بدین وسیله، در مرکز ایران سکونت داشته و بتواند دشمنان غربی و شرقی یعنی عثمانی ها و ازبک ها را به یک اندازه زیر نظر بگیرد. شاه عباس پیش از انتقال پایتخت، تمام شرایط را برای این امر مهیا کرده بود. اصفهان شهری پرآب و خرم بود و به لحاظ سوق الجیشی نیز موقعیت خوبی داشت. شاه صفوی پیش از انتقال، وزراء، دانشمندان، صنعتگران و تجار را راهی این شهر کرد و سپس خودش به همراه دربار و ارتش راهی این شهر شد.

شاه عباس نقش برجسته ای در عمران و آبادانی اصفهان داشت. او از آب زاینده رود استفاده کرد و روستاهای زیادی را در اطراف اصفهان ساخت و بدین طریق، توانست غذای شهر را فراهم کند. از سوی دیگر، شاه عباس معماری اصفهان را متحول ساخت. او میدانی بزرگ در مرکز شهر ساخت و بازار (به عنوان قطب اقتصادی شهر) و مسجد جامع (به عنوان قطب مذهبی شهر) را به آن متصل نمود. کاخ شاه نیز متصل به میدان شهر بود. بدین طریق، شهر اصفهان شکلی ساختارمند یافت. شاه عباس سپس از طریق مسیحیان تبعید شده به جلفا توانست معماری و صنعتگری شهر را متحول کند. ارامنه جلفای اصفهان در ازای امنیت و آزادی مذهبی شروع به ساخت بناهای باشکوه کردند و با مهاجرت تجار ثروتمند به اصفهان، این شهر به لحاظ اقتصادی نیز به شکوفایی رسید.

اصفهان در طول حکومت صفویه به یکی از باشکوه ترین شهرهای جهان تبدیل شد. کافی است به نوشته های جهانگردانی مانند شاردن رجوع کنیم تا به عظمت و شکوه این شهر پی ببریم. برخی از این جهانگردان چنان از دیدن اصفهان ذوق زده شدند که آن را باشکوه تر از پاریس و استانبول خواندند.

شکوه اصفهان در عصر شاه سلطان حسین جای خود را به زرق و برق داد. آخرین پادشاه صفوی به جای عمران و آبادانی شهر به ساخت بناهای باشکوه و پر زرق و برق مشغول شد. رستم الحکما در «رستم التواریخ» معتقد است شاه سلطان حسین نیمی از درآمد سالیانه دولت را صرف ساخت باغ ها و بناهای باشکوه در اصفهان می کرد. این سیاست به ضرر صفویه و اصفهان تمام شد. شورش افغان ها در سال 1722 به ثمر نشست و اصفهان به تصرف محمود افغان درآمد. افغان ها بعد از تصرف اصفهان شروع به غارت و قتل عام کردند. بناهای زیادی ویران شدند اما اصفهان همچنان سرپا ماند.

پایان روزهای خوش اصفهان

با ظهور نادرشاه افشار افغان ها شکست خورده و مجبور شدند اصفهان و سپس ایران را ترک کنند. نادر مدتی در اصفهان سکونت گزید اما از آنجا که خود را رقیب صفویه می دانست و نمی خواست راه آنان را ادامه دهد، به اصفهان که پایتخت صفویه و نگین پادشاهی آنان بود، علاقه نداشت و بعد از تاجگذاری، پایتخت ایران را به مشهد انتقال داد. با انتقال پایتخت از اصفهان به مشهد، دوران زوال اصفهان آغاز شد. اصفهان که پیش از این نیز به علت هجوم افغان ها آسیب زیادی دیده بود، در دوره افشاریه با مشکلات فراوانی روبه رو گردید. نادرشاه مالیات سنگینی بر مردم اصفهان بست. این مساله همزمان شد با کوچ گروهی از صنعتگران و کشاورزان به شهرهای دیگر. این اتفاق آسیب اقتصادی زیادی به اصفهان زد و باعث شد اصفهان از رونق بیفتد.

سقوط اصفهان؛ جنگ های داخلی پاریس ایران را نابود کردند

با وجود آسیب هایی که در دوره افغان ها و حکومت نادرشاه به اصفهان وارد شد، این شهر تا پایان دوره افشاریه همچنان مهم ترین و زیباترین شهر ایران به حساب می آمد. ضربه بزرگ و اصلی بر پیکر اصفهان زمانی وارد شد که نادرشاه به دست سردارانش کشته شد و ایران وارد چند سال جنگ داخلی گردید. در این دوره نسبتا طولانی، سهمگین ترین ضربات به اصفهان وارد شد. اصفهان در طول چند سال به دست چند سردار افتاد. ابتدا علی مردان خان بختیاری اصفهان را به تصرف درآورد. سپس کریم خان زند آن را اشغال کرد. مدتی بعد آزاد خان افغان پایتخت صفویه را به چنگ آورد. بعد نوبت محمد حسن خان قاجار رسید و در آخر، مجددا کریم خان زند اصفهان را تصرف کرد. اصفهان در طول 10 سال، چند ده جنگ بزرگ و کوچک به خود دید. غالب سردارانی که اصفهان را به چنگ می آوردند، بر مردم این شهر سخت گیری زیادی می کردند. مشهور است که آزاد خان افغان بسیاری از صنعتگران اصفهان را با خود به آذربایجان برد و محمد حسن خان قاجار نیز مالیاتی سنگین بر مردم این شهر بست و باعث شد اقتصاد بیمار اصفهان رو به مرگ بنهد.

مردم اصفهان سردار زند را بر سایر سرداران ترجیح می دادند و به همین علت، در لحظات سرنوشت ساز به کمکش شتافته و نقش برجسته ای در شکست قوای قاجار و آزاد خان افغان از قوای زند داشتند. کریم خان زند فرمانروایی معتدل بود و مالیاتی نسبتا سبک بر گردن اصفهان انداخت. او علیمراد خان را که فرماندهی زیرک و همچون کریم خان معتدل بود به عنوان والی اصفهان برگزید و به او دستور داد که کشاورزی و صنعت اصفهان را مجددا رونق ببخشد. با این حال، جنگ چنان ضربه ای بر پیکر اصفهان وارد کرده بود که احیاء آن ممکن نبود. بر اساس اسناد تاریخی، جمعیت حدودا 200 هزار نفری اصفهان در عصر صفویه به جمعیت 20 هزار نفری در ابتدای حکومت زندیه تبدیل شد. جنگ ها و بیماری هایی مانند طاعون و همزمان، مالیات های سنگین باعث شدند که مسیحیان جلفا از اصفهان کوچ کنند. از سوی دیگر، کشاورزان با خشکسالی مواجه شده و زمین ها را لم یزرع رها کردند. این مسائل باعث نابودی اقتصاد اصفهان شد و آن را از شکوه انداخت. این امر باعث شد کریم خان نه اصفهان بلکه شیراز را به عنوان پایتخت جدید خود برگزیند. با این حال، حاکم زند برای عمران اصفهان کوشید. طبق اسناد تاریخی، با تلاش خان زند جمعیت اصفهان در طول 13 سال از 20 هزار به 50 هزار نفر افزایش یافت. با این حال، پاریس ایران چنان ضربه هولناکی دیده بود که دیگر نمی توانست به عنوان پایتخت برگزیده شود. حتی بعد از روی کار آمدن آقامحمد خان قاجار نیز اصفهان از گزینه های پایتختی حذف و جای خود را به تهران داد.